Marek Modzelewski Wstyd reż. Małgorzata Bogajewska Komedia

 

20.06.22 Migający napis „LOVE" Monika Morusiewicz Dziennik Teatralny Kraków 

„Wstyd" jest sprzeczny, komiczny, z goryczą. Udało się w nim zawrzeć odpowiedzi na to, co nas ogranicza i wywołuje nieznośną presję. W spektaklu wstyd jest przedstawiony wielopoziomowo – jako problem psychologiczny, materialny i społeczny. Bo czy może być coś bardziej piekącego od spojrzeń i komentarzy, pojawiających się po odwołanym ślubie?
„Wstyd" w reżyserii Małgorzaty Bogajewskiej bazuje na sztuce Marka Modzelewskiego. Ten wdzięczny tekst był adaptowany na potrzeby filmu („Teściowie" w reżyserii Jakuba Michalczuka, 2021) i wystawiany na deskach teatrów (Teatr Współczesny w Warszawie, 2019 czy Teatr Powszechny w Radomiu, 2021), ponieważ zawiera w sobie mieszankę humoru, pozorów i zakłamania. Modzelewski szczegółowo analizuje jeden z najważniejszych momentów w życiu – ślub i wesele, podczas których członkowie rodziny obserwują i wydają werdykt.

Modzelewski opisał sytuację, gdy ceremonia się nie odbywa, a narzeczeni rozstają się tuż przed kościołem. Zebrana rodzina, wpłacone zaliczki i stygnące jedzenie na stołach to jedynie początek problemów, które rodzice państwa młodych starają się ukryć pod warstwą fałszywych uśmiechów, zaprzeczania i udawanych grzeczności. Za tą fasadą skrywane są napięcia, gniew i niezadowolenie. Jednak, przymus, „byleby było jak u innych", „byleby niczego nie pokazać" zmusza do gry pozorów. Modzelewskiemu udało się odwzorować mnogość stanów emocjonalnych: nie tylko wstyd, poczucie wyższości rodziców pana młodego względem rodziców panny młodej i małostkowość tych drugich, ale także poczucie osamotnienia i braku szczęścia w wieloletnim związku. Wraz z rozwojem akcji poznajemy kolejne wątki tej historii – chociaż są przedstawione w sposób żartobliwy, to osnuwa je lekka gorycz, że mimo wszystko jest to, co jest.

Tekst Modzelewskiego, który jest najważniejszą częścią spektaklu, opiera się na kontrastach, wprowadzających do „Wstydu" dynamizm i nieprzewidywalność. Pierwsza sprzeczność dotyczy różnic społecznych – rodzice panny młodej są mniej sytuowani od rodziców pana młodego. Małgorzata (Małgorzata Kochan) i Andrzej (Tadeusz Łomnicki) tylko z pozoru nie podkreślają swojego statusu, bo podskórnie czują się lepsi – różnią się od rodziców Weroniki wyglądem i podejściem do życia. Wanda (Katarzyna Tlałka) i Tadeusz (Piotr Pilitowski) akceptują taką sytuację do momentu kryzysu – wstydu, który spadł na ich córkę z powodu odwołanego ślubu. Wtedy ich wszystkie urazy wypływają na powierzchnię i nagromadzoną przez lata złość kierują w stronę rodziców Łukasza. W szczególności Wanda smakuje tę chwilę triumfu.

Kolejny kontrast zauważalny jest w ocenie zerwanych zaręczyn. Punkt widzenia zależy od osobowości bohaterów, również stworzonych na zasadzie inności, sprzeczności. Ojciec pana młodego jest zabawny i ironiczny, dlatego stara się zdystansować od zachowania syna. Tadeusz Łomnicki zbudował bohatera, którego charakter jest uniwersalny (co także dotyczy innych postaci ze „Wstydu" – są z krwi i kości; ich sobowtóry spotyka się na co dzień). Andrzej zdaje się nie przejmować zaistniałą sytuacją i dzieli się z otoczeniem kolejną porcją żartów. Wspólnie z żoną bronią syna, a nawet cieszą się z odwołanego ślubu; dlatego bawią się w półprawdy i sztuczne uśmiechy.

Małgorzata przepływa też pomiędzy różnymi stanami: raz jest opanowaną panią ordynator, raz kobietą-niewinnym dzieckiem udającą pozory, raz emocjonalną i nadopiekuńczą matką, a raz kimś poza– w takich momentach jest do bólu prawdziwa i mówi wprost, co myśli. Kochan stworzyła złożoną i ciekawą bohaterkę. Jej mimika, reaktywne spojrzenia, szybkość zmiany emocji na twarzy, które dostosowują się do sytuacji, sprawia, że Małgorzata jest jeszcze bardziej barwna i ludzka, i tym samym bliższa rzeczywistości. Umiejętności aktorki i jej połączenie z graną postacią widać nawet w mało znaczących scenach: kiedy wie, że jest fałszywa, ale dramatycznie krzyczy o niedoszłej synowej: „Traktowałam ją jak córkę!" czy próbuje bezgłośnie przejść, żeby nie zwrócić na siebie uwagi zebranych lub stara się niezauważalnie przysiąść do matki panny młodej i jednocześnie bacznie obserwuje jej reakcję.

Na drugim biegunie znajdują się Wanda i Tadeusz, którzy, w przeciwieństwie do drugiej pary, nie kryją swoich uczuć. Tlałka jest chodzącym urażeniem, broniącym honoru córki i oceniającym Łukasza oraz jego rodzinę. W rozemocjonowaniu mówi prawdę i żąda zadośćuczynienia. Inaczej przedstawiony jest jej mąż: poczciwy i szczery, zastanawiający się, jak można jeszcze przekonać narzeczonych do ślubu. Piotr Pilitowski za pomocą nieco pijackich ruchów, powolnego i pełnego namysłu sposobu mówienia (żeby dobrać właściwe słowa) stworzył prostego i dobrodusznego człowieka. Pilitowski w oczach zawarł historię swojego bohatera – jego wzrok jest nieobecny, przykryty mgłą, a zarazem świdrujący; świadczący zarówno o nadużywaniu alkoholu, jak i zmęczeniu ciężką pracą, wykonywaną przez całe życie.

Kontrast pojawiający się pomiędzy postaciami oraz łącząca ich historia samoistnie budują akcję „Wstydu". Bodziec w postaci odwołanego ślubu nakręca kolejne wydarzenia i rozświetla tajemnice. Siła spektaklu tkwi w sprzeczności i dobrym stworzeniu portretów bohaterów. Czterej aktorzy są soczewką, w której skupiają się nadzieje, niepokoje oraz frustracje związane z feralnym weselem; są oni narratorami dla rozbudowanego świata: dla niedoszłej pary młodej, licznie zebranych gości weselnych czy sytuacji z przeszłości. Małgorzata, Andrzej, Tadeusz i Wanda celnymi uwagami i dynamicznymi dialogami, wprowadzają widzów w tworzony przez siebie świat. Nie brakuje im w tym humoru, ponieważ sceny, w których ujawniane są zakłamanie i prawdziwe intencje, wprowadzają dystans. Groteskowe zarzuty panny młodej, konflikt dwóch matek, wzajemne obwinianie się oraz nawiązywanie do lokalności (Skawiny) zmiękcza wydźwięk opowieści, w której bohaterowie są mimo wszystko gorzko uwięzieni.

Znaczenie aktorów i ich sprawczość podkreśla również scenografia. Akcja „Wstydu" dzieje się na zapleczu sali bankietowej (co jest też nawiązaniem do sceny Teatru Ludowego, znajdującej się w piwnicach Ratusza na Rynku Głównym, tuż przy restauracji). We „Wstydzie" dekoracja jest odwzorowaniem zaplecza sali weselnej – składają się na nią metalowe półki z jedzeniem, skrzynki z alkoholem, balony, stół, krzesła i na wpółleżący napis „Love". W skutek tego, że opowieść rozgrywa się tylko w jednym pomieszczeniu, które aktorzy kontrolują całkowicie, musimy dopowiedzieć sobie to, czego nie widzimy. W takiej sytuacji bazujemy przede wszystkim na stwierdzeniach bohaterów-narratorów czy odgłosach przytłumionej muzyki, świadczącej o zabawie gości. Za pomocą takich prostych środków wierzy się w przedstawiony świat i poddaje się jego rytmowi.

„Wstyd" rozpędza się od pierwszej minuty i trzyma widza w tempie do końca. Spektakl ten wyróżnia świetnie zaadaptowany tekst i dobór aktorów. Jednak, moim zdaniem brakowało w nim efektów świetlnych. Jedna scena przygaszonego i rozjaśnianego światła, gdy Andrzej wchodzi na zaplecze i oświetla żonę, rozpoczynając tym samym akcję „Wstydu", to za mało.

Podobnie też jest z zakończeniem, które wydarza się dość szybko i nie wywiera aż takiego wpływu jak opowiedziana wcześniej, różnorodna historia.

____________________________________________________________

25.05.22 Sekrety i kłamstwa Olga Katafiasz teatralny.pl

Przyznajmy, tak bywa. Młodzi się pokłócą, ślub odwołany. Niekiedy w ostatniej chwili. A przecież wesele przygotowane i zapłacone, goście na miejscu, ciocie i wujkowie z uporem godnym lepszej sprawy dopytują się, co właściwie się stało. No i zaczynają się dyskusje: kto zawinił? Bo nikogo właściwie nie interesuje, że o żadnej winie nie może tu być mowy, że serce nie sługa, że zdarza się – nawet w najlepszej rodzinie. Wszystkie te banalne wyjaśnienia nie wystarczają. Nie wystarczają przede wszystkim rodzicom państwa młodych, bo to ich nadzieje (i pieniądze) zostały w tym momencie stracone. I to oni przede wszystkim chcą się dowiedzieć, dlaczego młodzi zmienili zdanie tuż przed ceremonią.

Wstyd był już wystawiany, między innymi w Teatrze Współczesnym w Warszawie, gdzie przedstawienie wyreżyserował Wojciech Malajkat. Małgorzata Bogajewska sięgnęła po dramat Marka Modzelewskiego kilka miesięcy po premierze filmu Jakuba Michalczuka Teściowie. Z kina wyszłam zadowolona, przyjmując jego gatunkowość i wpisane w nią oczywistość dramaturgicznych zabiegów czy typowość postaci. Inaczej w teatrze: to, co na ekranie było schematem, na krakowskiej Scenie pod Ratuszem okazało się dużo prawdziwsze, ludzkie.

Historia, jak już wspomniałam, nie jest skomplikowana, ale nikt z nas nie chciałby znaleźć się na miejscu któregokolwiek z bohaterów. Ani zamożnego małżeństwa „z miasta”, rodziców pana młodego, ani uboższych mieszkańców prowincji, pragnących lepszego życia dla córki. Znana pani doktor, Małgorzata (Małgorzata Kochan), i właściciel firmy, Andrzej (Tadeusz Łomnicki), muszą skonfrontować się jednak z Wandą (Katarzyna Tlałka) i Tadeuszem (Piotr Pilitowski). Ci pierwsi zapłacili za wesele, ci drudzy – sprosili krewnych z całej Polski. Zabawa trwa, bo przecież ludzie przyjechali i są głodni, no i wykosztowali się na kreacje. A na zapleczu lokalu, między zapasami zimnej płyty i deserów, biedni rodzice nie bardzo wiedzą: pocieszać się wzajemnie czy przeprowadzić śledztwo? W końcu o honor tu chodzi.

Dramat Modzelewskiego operuje schematami, to jasne. Mamy dwie Polski: tę zamożną, wykształconą, elegancką i tę, która „się nie załapała” mimo pracowitości i determinacji, by żyć lepiej, ciekawiej. Pierwsi patrzą z wyższością drugich, ci z kolei są pełni podejrzeń. Bo jeśli ma się pieniądze, to pewnie bierze się łapówki albo oszukuje pracowników. Można zastanawiać się nad trafnością takiego obrazu polskiego społeczeństwa, nad jego aktualnością, podobne rozważania wydają się jednak nieadekwatne: Wstyd jest dobrze skrojoną sztuką, o czym świadczą nie tylko realizacje teatralne, ale również filmowa adaptacja (teatralne „sprawdzanie” nośności tekstu jest przecież znaną od dekad praktyką kinematografii na całym świecie), a gruba kreska sprzyja powodzeniu u publiczności.

Krakowski Wstyd jest udanym przedstawieniem z kilku powodów. Przede wszystkim, Bogajewska niuansuje wizerunki postaci – to już nie tylko przedstawiciele grup społecznych, które łatwo zaszufladkować. Małgorzata i Wanda, Andrzej i Tadeusz nie są wcale tak różni, jak mogłoby się wydawać. W obu małżeństwach dominują kobiety, mimo że każda z nich inaczej zaznacza swoją pozycję w związku. W obu dba się o interesy, choć, rzecz jasna, w dostępny sobie sposób – albo po prostu zabiega się o pieniądze, albo chroni wizerunek, który pozwala je zarabiać. Mężczyźni są bardziej ulegli, bo nie chcą stracić swoich drobnych przyjemności. Kto na jaką partię głosuje, naprawdę ma drugorzędne znaczenie.

Umieszczenie akcji w ciasnej przestrzeni, gdzie piętrzą się stosy pater i weselnych gadżetów sprawiło, że konflikty są bardziej natężone, a relacje między bohaterami – intensywne i wiarygodne. Na widownię Sceny pod Ratuszem wchodzi się przez restaurację, zatem dźwięki biesiady dochodzą widza czy widzkę z dwóch stron: zza kulis i zza drzwi do teatralnej sali. Największym atutem spektaklu są jednak wyraziście stworzone przez aktorki i aktorów postaci. Matki i ojcowie mają swoje tajemnice, które powoli wychodzą na jaw. Rusza lawina wzajemnych pretensji i oskarżeń. Małgorzata nie kryje niechęci wobec niedoszłej synowej, kapryśnej i niewdzięcznej. Andrzej winą za zaistniałą sytuację obarcza żonę, ale musi się jej podporządkować, bo sam ma sporo na sumieniu. Wanda, dotąd onieśmielona, staje się agresywna i otwarcie domaga się zadośćuczynienia. Tadeusz kalkuluje, czy bardziej opłaca się niewinny szantaż, czy załagodzenie sytuacji. Bo może jeszcze wszystko można odkręcić? Aktorki i aktorzy nie przerysowują swoich bohaterek i bohaterów, wybuchy wściekłości bywają niepokojące, zacietrzewienie jest chwilami zabawne, ale czy naprawdę chcemy ich oceniać? Każdy przecież chce uratować to, co uważa za najcenniejsze.

Jak czytamy w programie do przedstawienia: „Każdego roku w ostatniej chwili odwołuje się prawie 10 tysięcy ślubów. […] Pracownicy USC w miastach oceniają, że do skutku nie dochodzi około 5% planowanych uroczystości”. Czy zatem sytuacja, jakiej się przyglądamy, jest aż tak nieprawdopodobna? Paradoksalnie, przedstawienie Bogajewskiej nie okazuje się komedią, wywołującą uśmiech na twarzy. Przewrotny finał skłania raczej do niewesołych wniosków. A jeśli ktoś z nas – nie daj Boże – załapie się na te 5 %? Jak się wówczas zachowamy?

---------------------

30.04.2022 I jestem spełniony Paweł Kluszczyński

Wszechobecny internet powoduje, że dzielimy się naszymi codziennymi sprawami z całym światem, a tematy niegdyś ukrywane za drzwiami mieszkań bez kozery współdzielimy z otoczeniem. Do tego politycy czy ludzie z pierwszych stron gazet nieraz utwierdzali społeczeństwo w przekonaniu, że wstyd jest passé. A jednak…

„Wstyd” Marka Modzelewskiego to dramat obyczajowy, rozgrywający się w kręgu najbliższej rodziny – pan młody w ostatniej chwili rozmyśla się. Małgorzata Bogajewska portretuje mieszczan w małomiasteczkowych klimatach. Joanna Jaśko-Sroka idealnie wpasowała w Scenę pod Ratuszem Teatru Ludowego przyknajpianą kanciapę, gdzie rodzice niedoszłych małżonków w emocji wymieniają rację. Wesele zakrawało na przaśną, pustą rewię a nie radosną ceremonię. Reżyserka i scenografka wykorzystują fakt, że na widownię wchodzi się przez restaurację, zza drzwi przebija się prawdziwy konsumpcyjny gwar.

Zastajemy na scenie matkę pana młodego (Małgorzata Kochan), krząta się gorączkowo, z każdego jej gestu bije dezorientacja i strach, jest wytrącona z równowagi. Trudno zorientować się, czy spowodowała to jakaś tragedia, czy może ktoś uraził tę wyglądającą dość dumnie i pewnie kobietę. Kiedy pojawia się jej mąż (Tadeusz Łomnicki), popada w jeszcze głębszą rozpacz. Dowiadujemy się, że syn w kluczowym momencie ceremonii zrezygnował z małżeństwa. Do tego, w ferworze przygotowań do wesela straciła z oczu matkę, którą maluje jako osobę o despotycznej osobowości. Mężczyzna stara się panować nad emocjami, obraca sprawę w żart. Matka panny młodej (Katarzyna Tlałka) to kobieta prosta, niezamożna. Ubrana w kostium ze sztucznego jedwabiu aktorka bryluje na scenie, przerysowuje emocje postaci, ale nie pozbawia dramatyzmu. Wraz z Piotrem Pilitowskim, scenicznym małżonkiem, są na wskroś wiarygodni. Ich bohaterowie budzą sympatię, mimo że honor córki wyceniają na okrągłą sumę.

Autor zdradza tendencję do szufladkowania ludzi, co jest krzywdzące dla bohaterów, a dramat pozbawia zaskoczenia. Oglądamy gamę społecznych uprzedzeń: rywalizację o to, kto ma więcej zer na koncie, niechęć do lepiej zarabiających (niezależnie czy to biznesmen, czy lekarz), dystans bogatszych do uboższych czy pochodzących ze wsi. Równie negatywnie został zasygnalizowany wątek domniemanej homoseksualności jednej z bohaterek, o których mowa.

Krakowski „Wstyd” trudno uznać za przedstawienie o pozytywnej wymowie, mimo szczęśliwego zakończenia. To zakrapiana wódką i zagryzana skrzydełkami z kurczaka rozmowa o Polsce z perspektywy pokolenia, które na swoich barkach niosło trudny zmian ustrojowych. I, jak dobrze widać, jeszcze nie poradziło sobie z funkcjonowaniem w świecie mniej wstydliwym niż ten z ich wyobrażeń.

___________________________

02/2022 Miesiecznik Teatr Justyna Landorf 

Prawda nas wyzwoli?

„Wstyd” Marka Modzelewskiego w reż. Małgorzaty Bogajewskiej w Teatrze Ludowym w Krakowie oraz w reż. Błażeje Peszka w Teatrze Powszechnym w Radomiu. Pisze Justyna Landorf w Teatrze.

Wstyd Marka Modzelewskiego to dramat, który doczekał się już kilku adaptacji teatralnych i wersji kinowej. Ostatnie premiery – z Krakowa i Radomia – pokazują, że od jego publikacji nic się nie zmieniło. Wciąż żyjemy w dwóch Polskach, nadal zbyt łatwo i schematycznie dzielimy nasze społeczeństwo.

To jest czas Marka Modzelewskiego. W samej Warszawie można obejrzeć pięć sztuk jego autorstwa. Premiera nowego spektaklu Kto chce być Żydem? w reżyserii Wojciecha Malajkata w Teatrze Współczesnym odbyła się w połowie grudnia ubiegłego roku. Do wyboru mamy jeszcze Inteligentów (w Małej Warszawie; a także w repertuarze Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego i Teatru Wybrzeże), Niepamięć (koprodukcję Fundacji Garnizon Sztuki i Teatru im. Stefana Jaracza w Łodzi), Zabawę w Teatrze Polonia oraz Wstyd w Teatrze Współczesnym. Ten ostatni dramat ma szansę stać się prawdziwym przebojem: za nami dwie kolejne adaptacje teatralne i jedna kinowa.

O czym opowiada Wstyd i dlaczego cieszy się taką popularnością wśród twórców, a także i widzów? Punktem wyjścia staje się ucieczka pana młodego sprzed ołtarza. Zaplanowane przyjęcie weselne zostało opłacone z góry, goście przybyli tłumnie (i z daleka). Co robić? Konfrontacja pomiędzy niedoszłymi teściami staje się więc nieunikniona. W tle aktualny podział społeczny i konflikt, czyli dwie Polski. Albo inteligencja kontra ludzie niewykształceni, dobrze sytuowani przeciwko biednym, liberalni versus wyznający tradycyjne wartości. Obraz nieco uproszczony, oparty na kliszach, bo czyż każdy inteligent wyznaje promiskuityzm i żyje z malwersacji, a człowiek niewykształcony jest pazernym na pieniądze kołtunem, w dodatku tandetnie ubranym? Ale może właśnie sami się tak postrzegamy, tkwiąc w klinczu zastygłych światopoglądów i wzajemnych uprzedzeń, a autor podsuwa nam jedynie lustro, w którym możemy się przejrzeć. Zaletą tekstu są wartko płynące dialogi, celne riposty, dobrze napisane, w zasadzie pełnoprawne role dla czworga aktorów.

Sztuka Modzelewskiego nasuwa wiele skojarzeń literackich począwszy od Wesela Stanisława Wyspiańskiego, twórczości Mikołaja Gogola i Gombrowiczowskiego Ślubu, po Boga mordu Yasminy Rezy. Są również odniesienia filmowe – poza oczywistym przykładem, czyli Weselem Wojciecha Smarzowskiego, jest jeszcze Kontrakt Krzysztofa Zanussiego, w którym również dochodzi do weselnego przyjęcia mimo zerwanego ślubu. Z kolei film Jakuba Michalczuka pod tytułem Teściowie, który powstał na podstawie scenariusza autora Wstydu, zawiera scenę, która jest bezpośrednim cytatem ze Smarzowskiego. Film cieszy się sporym powodzeniem i jest obecnie dostępny na jednym z serwisów VOD. Być może któryś z widzów zechce odwiedzić teatr i obejrzeć występującą w dwóch rolach Izabelę Kunę: u Michalczuka zagrała postać teściowej pana młodego, we Współczesnym wciela się w jego matkę.

Czym jest wstyd? Według Arystotelesa „to rodzaj przykrości i niepokoju w związku z naszymi obecnymi, byłymi lub zamierzonymi występkami, które – jak nam się wydaje – prowadzą do naszego zniesławienia”. A także cnotą pełniącą rolę dyscyplinującą, przypominającą wspomniane lustro. Reakcja ludzi na nasz „obraz” jest odbiciem, sprawdzianem; jeśli wypadnie źle, ogarnia nas wstyd. Socjolożka Katarzyna Chajbos, która zbadała, czym jest wstyd w życiu Polaków, wśród najważniejszych obszarów zawstydzających jej respondentów wymienia kontekst obyczajowy, sytuację materialną i politykę.

Wróćmy do punkt wyjściowego, czyli zerwanego ślubu. Niektórym nowożeńcom in spe zdarza się rozpocząć przygotowania nawet na dwa, trzy lata przed ustalonym terminem ceremonii. Czasami jednak do ślubu nie dochodzi – młodzi uświadamiają sobie, że decydują się na coś, od czego nie ma odwrotu lub rezygnują z innych powodów. Wystarczy wpisać w sieć „odstąpię termin wesela”, a pokazują się tysiące ogłoszeń, w których niedoszli państwo młodzi próbują odzyskać wpłacone pieniądze z zadatku. Nie jest to nic nadzwyczajnego. Gorzej, kiedy rezygnacja następuje w dniu uroczystości. Jak się okazuje, takie sytuacje też się zdarzają. Tylko wtedy jest wstyd. A pieniądze przepadają.

U Modzelewskiego na zapleczu sali bankietowej spotykają się rodzice niedoszłych małżonków. Aspekt materialny nie jest najistotniejszy, przynajmniej dla rodziców chłopaka, którzy za wszystko zapłacili (poza orkiestrą, ale to w końcu tylko parę tysięcy złotych). Rozpoczyna się rozmowa, której przebieg można łatwo przewidzieć, bo odbywa się według określonego schematu. Początkowe skrępowanie, próby przeprosin i wyrażania żalu oraz wzrastająca temperatura dyskusji przeradzają się w kłótnię. Alkohol rozwiązuje języki, padają wzajemne oskarżenia, obelgi i wulgaryzmy, następuje eskalacja i dochodzi do bójki. Dalej mamy hitchcockowskie trzęsienie ziemi, po którym napięcie tylko rośnie (przynajmniej powinno). Pozostaje jednak pytanie: dlaczego pan młody uciekł sprzed ołtarza?

Premiery najnowszych adaptacji Wstydu (w radomskim Teatrze Powszechnym im. Jana Kochanowskiego w reżyserii Błażeja Peszka oraz w Teatrze Ludowym w Krakowie w reżyserii Małgorzaty Bogajewskiej) dzieli zaledwie paręnaście dni. Spektakl pokazywany w Radomiu był przygotowywany znacznie wcześniej, niestety, jak to w ostatnim czasie bywa, pandemia pokrzyżowała twórcom plany. Istotnym według mnie elementem, który miał niebagatelny wpływ na kształt obu spektakli, był wybór miejsca realizacji. Teatr Powszechny dysponuje czterema scenami. Błażej Peszek wyreżyserował swoje przedstawienie na Dużej Scenie. Scenograf Michał Dracz zabudował ją profesjonalnym sprzętem gastronomicznym – półki, zlew, wiatraki, krajalnica, długi stół, składane krzesła, wszystko w lśniącym chromie. W głębi lampa w kształcie błyszczącej kuli, element znany z dyskotekowych sal. Kieliszki i wódka. Zimna, sterylna, przygnębiająca wręcz przestrzeń. Mąż i żona (rodzice chłopaka), obecni od początku spektaklu, są od siebie oddaleni, często znajdują się po przeciwnych stronach sceny, co podkreśla ich wzajemne relacje. Uderza nas ledwo maskowana niechęć pomiędzy małżonkami. Dzielący ich dystans wydaje się im być na rękę.

Specyficzne usytuowanie Sceny pod Ratuszem Teatru Ludowego okazało się niezamierzonym (chyba) atutem scenograficznym. Aby dojść do sceny, przechodzi się przez działającą salę restauracyjną. I tak widzowie wraz z aktorami znajdują się na zapleczu lokalu, a obok za drzwiami odbywa się prawdziwa konsumpcja. Na scenie również, bowiem niedoszli teściowie zdejmują z półek zafoliowane tace i posilają się („żeby się nie zmarnowało”) przygotowanymi przekąskami. Niewielką scenę wypełniają starannie dobrane „akcesoria” weselne (scenografia Joanna Jaśko-Sroka). Oprócz smacznie wyglądającego jedzenia jest jeszcze tort weselny, są balony w kształcie gołąbków, stół i krzesło udrapowane białym płótnem, bukiet weselny zanurzony w wiadrze, kegi, skrzynki z alkoholem, worek ze śmieciami. Są nawet małe „eleganckie” pudełka ze słodyczami, które przygotowuje się dla gości w podzięce za przybycie (z napisem „Dziękujemy – Weronika i Łukasz”). Na podłodze duży biały napis „LOVE” ze światełkami. Panuje pewien nieład, ale i swojskość.

Błażej Peszek postanowił nieco odejść od realizmu tekstu Modzelewskiego i pobawić się formą, co niestety okazało się nie do końca dobrym pomysłem. Pierwsza scena u autora to próba dodzwonienia się rodziców do syna i zarysowanie sytuacji wyjściowej. U Peszka, zanim otrzymamy ekspozycję, mamy niekończącą się zabawę z papierosami, kiedy zdenerwowana żona (Małgorzata – Izabela Brejtkop) chce zapalić, a mąż (Andrzej – Jarosław Rabenda) najpierw jej odmawia, potem podaje papierosa, ale w ostatnim momencie go zabiera, i tak dalej, a my nie wiemy, co się stało. Oczywiście zdajemy sobie sprawę, że są parą z długoletnim stażem, a te sztuczki to rodzaj odgrywania się za wszystkie błędy i przewiny. Potem są jeszcze inne mniej lub bardziej udane pomysły wariantów zabaw weselnych: z długopisem na sznurku, akcentowania imienia Weronika (na drugą bądź trzecią sylabę od końca), upiornego korowodu tanecznego.

Szkoda też, że radomscy aktorzy przerysowują swoje role. Oprócz oczywistych sytuacji, kiedy puszczają im nerwy, niepotrzebnie wybuchają co chwila wściekłością, wywrzaskując swoje kwestie i kopiąc na przykład z całej siły stojące krzesła. Władcza i inteligentna Małgorzata, nieznosząca nikogo poza własnym synem, powinna jednak panować nad sobą (poza określonymi momentami wynikającymi z tekstu). Nawet Andrzej Jarosława Rabendy, najlepszy z obsady, usiłujący zachować stoicki spokój, też traci go zbyt często. Wanda Joanny Jędrejek miewa zabawne momenty, zwłaszcza na początku, kiedy pojawia się z zaciętą twarzą czy w oniemieniu, a w dalszej części jako pijąca wódkę „ofiara incydentu”, ale i ona zachowuje się groteskowo. Dodajmy jeszcze liczne wulgaryzmy (które są w tekście, ale chyba w mniejszej liczbie niż w radomskim spektaklu), na które część widowni reaguje z entuzjazmem. Po spektaklu udało mi się usłyszeć opinie dwojga widzów, którym spektakl bardzo się podobał z powodu jego „realności”.

W Teatrze Ludowym zdenerwowani rodzice (Małgorzata Kochan i Tadeusz Łomnicki) wydają się na pozór całkiem zgodną parą. Jest między nimi porozumienie, nawet pewien rodzaj czułości, dopiero w trakcie rozwoju wydarzeń wychodzą wzajemne pretensje i skrywane żale. Małgorzata przyzwyczajona do rządzenia, zręcznie manipulująca innymi, w stosunku do syna przybiera płaczliwo-jękliwy ton. Frazę „zawsze traktowałam ją jak córkę” będzie parokrotnie powtarzać, raz jako żart, którym może rozbawić własnego męża, kiedy jest już podpita, potem jako rodzaj tarczy czy też usprawiedliwienia przed rodzicami dziewczyny. Andrzej jest człowiekiem trzeźwo myślącym, który radzi sobie z żoną oraz jej matką za pomocą ironicznych uszczypliwości. Tadeusz (Piotr Pilitowski) to tak zwany swój chłop, próbujący załagodzić sytuację i zaklinający rzeczywistość przy pomocy „dogadajmy się”. Wanda (Katarzyna Tlałka) pojawia się ze łzami w oczach, zdruzgotana z powodu nieszczęścia córki, onieśmielona względem gospodarzy. Długo milczy, dopiero dzięki alkoholowi odzyskuje animusz, broniąc jak lwica swojego dziecka. Tak zresztą, jak i Małgorzata, bowiem to kobiety grają pierwsze skrzypce, i biada temu, kto stanie w szranki z matką, która uważa, że jej dziecku dzieje się krzywda.

Przedstawienie z Teatru Ludowego ma świetne tempo, jest bardzo dobrze zagrane przez wszystkich aktorów. Małgorzata Bogajewska zgrabnie zaadaptowała tekst (brawa za krakowskie akcenty). Trzeba też docenić kostiumy – tak zwana weselna moda jest dosyć specyficzna, tymczasem różnica w stroju między parą z miasta a parą z prowincji nie jest karykaturalna. W tle słychać stłumioną muzykę, stanowiącą dowcipny komentarz odnoszący się do wydarzeń rozgrywających się na scenie – począwszy od aranżacji I’m so Excited The Pointer Sisters do Only You Elvisa Presleya. Po wszystkich zwrotach akcji powraca jednak pytanie, co naprawdę się wydarzyło, że ślub został zerwany. Tego do końca się nie dowiemy: do konfrontacji z młodymi nie dojdzie. Poznamy tylko fragmenty, a może warianty prawdy, dzięki wypowiedzi jednej z matek, listu syna, wersji przekazanej przez siostrę dziewczyny. A przecież „prawda zawsze zwycięża i nawet nasz papież tak mówił”.

Kto zatem jest winny, i komu powinno być wstyd? Przywoływany wcześniej socjologiczny kontekst obyczajowości wybrzmiewa w sztuce najsilniej. Dla rodziców dziewczyny największym upokorzeniem jest nieszczęście córki spowodowane odwołanym ślubem („to wstyd na całe życie”). Jednocześnie normy obyczajowe okazują się przydatnym narzędziem zawstydzania rodziców chłopaka (nie będę zdradzać szczegółów). Podobnie jest w przypadku różnic ekonomicznych („nie mogliśmy tyle dać Weronice, co wy Łukaszowi” oraz „dorobił się tylko ten, który kombinował”). Politycznym odniesieniem staje się skarga Wandy: „Jeszcze mi powie, na kogo głosować!”. Czy rodzice chłopaka powinni się wstydzić za zachowanie syna? Czy może powinni wstydzić się, że poczuli ulgę, że do ślubu jednak nie doszło? Czy powinni odczuwać wstyd względem siebie i swoich bliskich za to, co im zrobili? I wreszcie: za pogardę, którą odczuwają w stosunku do rodziców dziewczyny, a także do niej samej?

Widz łatwo może odnaleźć się w sytuacji bohaterów Wstydu – z różnych powodów może ona być mu bliska, albo przynajmniej znajoma. Większość dorosłych osób uczestniczyła we własnym bądź czyimś ślubie, troszczyła się o dobro swoich dzieci, była świadkiem kłótni spowodowanej nadmierną ilością alkoholu oraz napotkała w swoim najbliższym otoczeniu ludzi o diametralnie różnych poglądach. Są oczywiście jeszcze skandale, które wydarzają się wszędzie, choć prawdę mówiąc, te w sztuce niebezpiecznie przypominają rewelacje występujące w telewizyjnych tasiemcach.

Czy rodzice narzeczonych są w stanie porozumieć się? Przecież dzieli ich wszystko: wykształcenie, pozycja społeczna, status materialny, światopogląd. Jedyny temat, na który mogą rozmawiać, nie skacząc sobie przy tym do oczu, to pogoda (która w dniu ślubu jest „jak drut” i „lepszej nie można sobie wymarzyć”). Początkowa sympatia, którą mógł odczuwać widz w stosunku do rodziców Łukasza, zaczyna maleć, kiedy na jaw wychodzą kolejne tajemnice rodzinne. Rodzice Weroniki wcale nie są lepsi w swoim dochodzeniu „sprawiedliwości”. Mimo komediowych akcentów diagnoza zaprezentowana w obu przedstawieniach jest dosyć przykra. Te dwa odrębne i skompromitowane światy zawsze będą istniały obok siebie, bez szansy na porozumienie. Nasze światy. Taka jest prawda.