SZEKSPIR. 400 lat od śmierci NAJWIĘKSZEGO.

Jedni mówią, że był najwybitniejszym z dramaturgów. Inni — że jedynie symbolem, bo jego dzieła stworzyło kilku niezależnych autorów. Jeszcze inni przypisują mu rozwiązłość i naruszenia prawa. Nasz ogląd życia bodaj najlepiej rozpoznawalnego twórcy w historii literatury pozostaje mieszanką mitów, sensacyjnych pogłosek i względnie niewielkiej ilości twardych faktów.

Jest wielce prawdopodobne, że droga Szekspira do zawodu była kwestią przypadku, a raczej dziwacznych z dzisiejszego punktu widzenia regulacji ówczesnego "prawa pracy". Żeniąc się jeszcze jako nastolatek odciął sobie dostęp do szkolenia czeladniczego w większości zawodów rzemieślniczych, a także do studiów na uniwersytecie. Trupy teatralne nie stawiały takich wymogów. Późniejszy twórca "Burzy" wyszkolił się na aktora i w roku 1592, jako mężczyzna 28-letni, zajmował się zarówno graniem, jak i pisaniem sztuk. To pierwsza wzmianka o nim od siedmiu lat, po upływie okresu opisywanego dziś jako "lata stracone", gdy losy Szekspira pozostawały nieznane.

Wedle różnych relacji parał się wtedy kłusownictwem (z tego też powodu musiał uchodzić do Londynu), inne źródła podają, że pracował jako nauczyciel, jeszcze inne — że już wtedy zaczynał (jako aktor) karierę teatralną. Pewne jest, że już w 1594 roku współtworzył własną grupę, sponsorowaną przez wpływowego arystokratę Lorda Chamberlaina. Jej popularność była na tyle duża, że wkrótce mecenasem trupy został sam król, Jakub I Stuart. Udział Jego Królewskiej Mości umożliwił jego podopiecznym budowę własnej sceny. Teatr Globe, istniejący do dziś po rekonstrukcji, powstał w 1599 roku.

Najlepszy artysta wśród biznesmenów, najlepszy biznesmen wśród artystów

Autor "Hamleta" był już wtedy człowiekiem bardzo bogatym. W roku 1596 (lub 97) kupił jedną z największych posiadłości w rodzinnym Stratford. Tantiemy nie okazały się wystarczające dla utrzymania oczekiwanego przez Szekspira poziomu życia. Na przełomie XVI i XVII wieku w Anglii doszło do kryzysu żywnościowego wywołanego nieurodzajem. Autor "Hamleta" zajął się wówczas nielegalnym handlem produktami spożywczymi. Kryzys był bardzo poważny, w kraju wprowadzono więc drakońskie przepisy regulujące obrót żywnością. Przez wiele lat dramaturg prowadził swój biznes bardzo skutecznie, w pewnym momencie czyniąc go głównym źródłem dochodów swojej rodziny. Przyszedł jednak i czas zapłaty — poważne problemy z wymiarem sprawiedliwości zagroziły jego pozycji, a przed surową karą uratowała go zapewne tylko reputacja. Nawet taką sytuację umiał obrócić na swoją korzyść. W 1607 roku, a więc w szczycie kryzysu, ukazał się "Koriolan", dramat o klęsce głodu i… o wywołanej nią spekulacji.

Biznesem zajmował się Szekspir przez wiele lat. W biznesowym duchu prowadził nawet działalność artystyczną. Był pionierem public relations, tak w aspekcie dobrej promocji, jak i lobbingu oraz utrzymywania dobrych kontaktów z władzą. Krytycy nie oceniali jego prac wysoko, co nie zbijało go z pantałyku. Wystarczyły mu pełne sale na przedstawieniach trupy, oraz finansowe wsparcie możnych, z królem Anglii na czele. Największe pieniądze zarobił na legalnej części swojego biznesu rolnego. Odkąd tylko mógł, inwestował w zakup ziemi w okolicach Stratford, z przemyślanym planem – chciał zostać największym posiadaczem w okolicy. Jako przedsiębiorca rolny handlował głównie zbożem, wełną i mięsem owiec. Inwestował też w nieruchomości mieszkalne. Przyczyn jego nietypowej dla artystów biznesowej pasji należy zapewne szukać w losach rodzinnych. Urodził się bowiem w rodzinie zamożnej, jednak jako dziecko był świadkiem finansowego i prestiżowego upadku swoich rodziców. Wyniesiony stąd kompleks musiał pozostać w nim na zawsze i skłonić do odegrania się na losie w dorosłym życiu.

Tajemnice alkowy i "negacjoniści szekspirowscy"

Kontrowersje budzi kwestia orientacji seksualnej autora "Tytusa Andronikusa". Mimo że jego zainteresowanie kobietami nie może budzić wątpliwości. Ożenił się bardzo wcześnie, w wieku zaledwie 18 lat, na dodatek z kobietą znacznie od siebie starszą, bo 26-letnią, co było wtedy rzadkością. Do ślubu skłoniła młodych "wpadka"; już pół roku później urodziło się im pierwsze dziecko. Łącznie Szekspir dorobił się trójki potomstwa, a współcześni plotkowali o jego pozamałżeńskich romansach, co zresztą pasowałoby do wizerunku ekscentrycznego artysty. Biografowie i literaturoznawcy od dawna spekulują jednak na temat jego biseksualizmu. Źródło tych podejrzeń leży przede wszystkim w sonetach, opublikowanych najpewniej bez zgody autora jeszcze za jego życia. Wiele z nich skierowanych jest do mężczyzny, lub kilku mężczyzn. Badacze spierają się o ich tożsamość. Wedle niektórych tajemniczym "Panem W.H." jest arystokrata William Herbert. Inne opinie mówią o tym, że adresat miłosnych wyznać Szekspira jest postacią fikcyjną.

W świecie literackim i naukowym często pojawiały się teorie podważające autorstwo sztuk Szekspira, przypisujące je rozmaitym postaciom historycznym bądź grupom twórców. Takie przekonanie znajduje źródło w faktach — za życia twórcy "Hamleta" zbiorowa praca nad dramatami była rzeczywiście powszechna. Istnieją dowody na współpracę Szekspira z innymi autorami przy pracy nad wczesnymi dramatami, a także na twórczą ingerencję innych pisarzy w jego dzieła. Na bazie faktów zbudowano jednak daleko idące teorie, których udowodnić nie sposób. Od połowy XIX wieku popularność zyskiwała koncepcja grupowa, która w latach 30. XX wieku przerodziła się w teorię "siedmiu Szekspirów". Dramaty geniusza ze Stratford miałyby pochodzić ze wspólnej pracy grupy pod kierunkiem polityka i pisarza Waltera Raleigh i filozofa Francisa Bacona, bądź miałyby zostać napisane przez siedmioro różnych autorów — największą rolę tradycyjnie przypisywano Edwardowi de Vere. Inna teoria podreśla rolę Christophera Marlowe. Najsławniejszy dramaturg swoich czasów, który zmarł w 1593 roku, miałby przeżyć do początku XVII wieku, by napisać najgłośniejsze tragedie, które zapewniły Szekspirowi miejsce w historii. Badania "spiskowych teorii twórczych" poszły bardzo daleko. Grupa "negacjonistów szekspirowskich", próbując dowieść, że autorem najsławniejszych dzieł był Francis Bacon, najpierw domagała się ekshumacji zwłok filozofa i możliwości przeprowadzenia ich badań, a następnie skonstruowała niezwykłą machinę, nakładającą na siebie najważniejsze teksty obu autorów, by wykazać ich zbieżność. Nie osiągnęli powodzenia.

Śmierć i współczesne dziedzictwo

W marcu 1616 roku pisarz — emeryt spisał ostatnią wolę, bardziej jednak w ramach zapobiegliwości, niż przeczucia nadchodzącego końca. W tekście opisuje się zresztą — zgodnie z prawdą, co potwierdzają świadectwa współczesnych — jako człowiek doskonałego zdrowia. Miał 52 lata, co było wiekiem na owe czasy słusznym, ale też — zwłaszcza w przypadku osób pochodzących z wyższych klas społecznych, które mogły sobie pozwolić na dobre odżywianie i regularny tryb życia — spotykanym całkiem nierzadko. Miesiąc wcześniej tańczył na ślubie swojej córki Judith z handlarzem win Thomasem Quineyem. Co prawda dzień po spisaniu testamentu świeżo upieczony zięć został skazany przez sąd kościelny za poczęcie pozamałżeńskiego dziecka, co rzuciło cień na całą familię i z pewnością poruszyło Szekspira, ale trudno przypuszczać, by doświadczony życiem i znający smak niejednego występku autor "Koriolana" został tą wieścią wpędzony do grobu. Bardziej prawdopodobną wersję wydarzeń przytacza relacja starsza o pół wieku. Szekspir miał spotkać się z dwójką przyjaciół i oddać intensywnemu pijaństwu. W czasie chłodnej nocy przeziębił się, a 23 kwietnia 1616 roku zmarł wskutek niekontrolowanej infekcji.

Bliskość 450. rocznicy narodzin i 400. rocznicy śmierci wywołała nieformalny trzyletni festiwal okolicznościowy o globalnym zasięgu i wiele inicjatyw upamiętniających geniusza ze Stratford. Niezwykłe przedsięwzięcie podjął teatr Globe, który wyruszył w wielkie światowe tournée, obejmujące również kraje pogrążone w głębokich kryzysach humanitarnych. Trasa "Globe to Globe" dotarła do rozdartych wojną: Iraku i Afganistanu, czy zdewastowanego po latach walk Sierra Leone. Podobny wymiar ma również akcja podjęta przez British Council. #PlayYourPart obejmuje promocję tekstów Szekspira przez użytkowników portali społecznościowych, oraz zaprasza ich do udziału w projekcie charytatywnym na rzecz edukacji w krajach rozwijających się. Na ekranach kin pojawiła się nowa adaptacja "Makbeta" z Michaelem Fassbenderem w roli tytułowej. W literaturze wydawnictwo Hogarth Press zaprosiło grupę słynnych pisarzy do reinterpretacji klasycznych motywów szekspirowskich. Książki z serii "Projekt Szekspir" ukazują się również w Polsce, w edycji Wydawnictwa Dolnośląskiego. "Przepaść czasu" Jeanette Winterson, porywająca, wielowątkowa powieść osadzona we współczesnej Ameryce, została oparta na motywach "Zimowej opowieści". "Kupca weneckiego" przepracował Howard Jacobson w powieści "Shylock się nazywam". W planach książki m. in. Margaret Atwood i thriller Jo Nesbo na podstawie "Makbeta".

Korzystałem m. in. z książek "Food and the literary imagination" Jayne Archer, Howard Thomasa i Richard Marggrafa oraz "Shakespeare: the biography" Petera Ackroyda.

TEKST: MICHAŁ ZYGMUNT